Ngritja dhe rënia e një sistemi me kolapsin që vjen papritur
Në pamje të parë, ekonomia botërore duket shumë elastike. SHBA lulëzoi edhe kur lufta tregtare me Kinën u përshkallëzua. Gjermania e përballoi humbjen e gazit rus nga i cili ishte varur pa pësuar fatkeqësi ekonomike.
Lufta në Lindjen e Mesme nuk shkaktoi një goditje nafte. Rebelët pro-iranianë shiitë Houthi të Jemenit, të cilët synojnë anijet tregtare në Detin e Kuq me raketa dhe drone, mezi kanë prekur fluksin global të mallrave. Si pjesë e PBB-së globale, tregtia është rikuperuar nga pandemia dhe parashikohet të ketë rritje të shëndetshme këtë vit.
Megjithatë, kur çështja shqyrtohet më thellë, duket brishtësia e situatës aktuale. Pas vitesh të gërryerjes së rendit që ka qeverisur ekonominë globale që nga Lufta e Dytë Botërore, sot ajo është në prag të kolapsit. Një numër alarmant i “shkaktuesve” mund të shkaktojë një rikthim në anarki, ku pushteti është në fund dhe lufta rishfaqet si një strehë për fuqitë e mëdha. Edhe nëse konflikti nuk ndodh kurrë, efekti i rënies së të gjitha normave në ekonomi mund të jetë i shpejtë dhe brutal.
Rënia e rendit të vjetër, siç thekson The Economist në analizën e tij, është e dukshme kudo. Sanksionet përdoren si mjet katër herë më shumë se gjatë viteve ’90 – SHBA së fundmi vendosi sanksione “sekondare” kundër subjekteve që mbështesin ushtrinë ruse. Po zhvillohet një luftë subvencionesh, pasi vendet përpiqen të kopjojnë mbështetjen e madhe shtetërore të Kinës dhe SHBA-së për prodhimin e gjelbër. Megjithëse dollari mbetet dominues dhe ekonomitë në zhvillim janë më elastike, flukset globale të kapitalit kanë filluar të copëtohen.
Institucionet që vëzhguan sistemin e vjetër ose janë tashmë të vdekura ose po humbasin me shpejtësi kredibilitetin. Organizata Botërore e Tregtisë (OBT) do të mbushë 30 vjet vitin e ardhshëm, por për shkak të neglizhencës amerikane, ajo do të ngecë për më shumë se pesë vjet. FMN-ja është kapur në një krizë identiteti, e bllokuar mes axhendës së gjelbër dhe garantimit të stabilitetit financiar. Këshilli i Sigurimit i OKB-së është i paralizuar.
Gjykatat mbikombëtare, si Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë, po bëhen gjithnjë e më shumë nën presion dhe po përdoren si armë nga palët ndërluftuese dhe palët e interesuara. Muajin e kaluar, politikanët amerikanë, duke përfshirë Mitch McConnell, udhëheqësin republikan të Senatit, kërcënuan Gjykatën Penale Ndërkombëtare me sanksione nëse lëshonte urdhër arresti për kryeministrin e Izraelit Benyamin Netanyahu, i cili gjithashtu akuzohet nga Afrika e Jugut për gjenocid në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë.
Fragmentimi dhe kalbja deri më tani kanë imponuar një taksë të fshehur në ekonominë globale. Fatkeqësisht, historia tregon se kolapset më të thella, më kaotike janë të mundshme dhe se sapo të fillojë një rënie, ato mund të godasin papritur.
Lufta e Parë Botërore i dha fund epokës së artë të globalizimit që shumë njerëz në atë kohë supozonin se do të zgjaste përgjithmonë. Në fillim të viteve 1930, pas fillimit të Depresionit dhe tarifave Smoot-Hawley (një ligj që zbatoi politika tregtare proteksioniste në SHBA, i cili rriti tarifat për importet e huaja në SHBA me rreth 20 për qind, të paktën 25 vende u përgjigjën duke rritur të tarifave të veta për mallrat amerikane), importet amerikane ranë me 40 për qind në vetëm dy vjet.
Në gusht 1971, presidenti i atëhershëm i SHBA Richard Nixon pezulloi papritur konvertueshmërinë e dollarëve në ar – vetëm 19 muaj më vonë, sistemi Bretton Woods i kurseve fikse të këmbimit (një sistem i menaxhimit monetar që vendosi rregulla për marrëdhëniet tregtare midis SHBA-së, Kanadasë, vendeve evropiane, Australisë dhe 44 vende të tjera pas marrëveshjes së Bretton Woods të vitit 1944, op.a.) u shpërbë.
Sot, një shpërbërje e ngjashme duket shumë e imagjinueshme. Rikthimi eventual i Donald Trump në Shtëpinë e Bardhë me botëkuptimin e tij absolutisht ekskluziv do të vazhdonte erozionin e institucioneve dhe normave, sipas Economist. Frika për një valë të dytë të importeve të lira kineze mund ta përshpejtojë këtë më tej. Një luftë e drejtpërdrejtë midis SHBA dhe Kinës për Tajvanin, ose midis Perëndimit dhe Rusisë, mund të shkaktojë një kolaps të përgjithshëm.
Në shumë prej këtyre skenarëve, humbjet do të jenë më të mëdha se sa shumë njerëz e kuptojnë. Ndërsa është në modë të kritikohet globalizimi i papenguar si shkaku i pabarazisë, krizës financiare globale dhe neglizhencës klimatike, arritjet e viteve ’90 dhe 2000 – kulmi i kapitalizmit liberal – janë të pashembullta në histori.
Qindra miliona njerëz i shpëtuan varfërisë në Kinë ndërsa vendi u integrua në ekonominë globale. Shkalla e vdekshmërisë foshnjore në mbarë botën është më pak se gjysma e asaj që ishte në vitet 1990. Përqindja e popullsisë globale të vrarë në konfliktet në nivel shtetëror arriti në 0.0002 përqind më të ulët të pasluftës në 2005, ndërsa në 1972 ishte gati 40 herë më e lartë.
Hulumtimi më i fundit tregon se epoka e “Konsensusit të Uashingtonit” (një grup prej 10 masash të politikës ekonomike që konsiderohen të përbëjnë një paketë standarde reformash të promovuara nga institucionet me bazë në Uashington si FMN, Banka Botërore dhe Departamenti i Thesarit i SHBA për krizën – goditi vendet në zhvillim), të cilin udhëheqësit e sotëm shpresojnë ta zëvendësojnë, ishte një epokë në të cilën vendet e varfra filluan të gëzonin rritjen, duke ngushtuar hendekun me botën e pasur.
Një kullim në sistem kërcënon të ngadalësojë atë progres ose edhe ta kthejë atë. Pasi të prishet, sistemi nuk ka gjasa të zëvendësohet me rregulla të reja. Në vend të kësaj, çështjet botërore do të kthehen në gjendjen e tyre të natyrshme të anarkisë që kontribuon në banditizëm dhe dhunë.
Pa besim dhe një kornizë institucionale për bashkëpunim, do të jetë më e vështirë për vendet që të përballen me sfidat e shekullit të 21-të, nga frenimi i garës së armëve në inteligjencën artificiale deri te bashkëpunimi në hapësirë. Problemet do të zgjidhen nga klubet e vendeve me të njëjtin mendim.
Mund të funksionojë, por më shpesh do të përfshijë shtrëngim dhe zemërim, si me tarifat e hidrokarbureve të Evropës ose me grindjet e Kinës me FMN-në. Kur bashkëpunimi ia lë vendin armatimit të fortë, vendet kanë më pak arsye për të ruajtur paqen.
Në sytë e Partisë Komuniste Kineze, Presidentit rus Vladimir Putin dhe cinikëve të tjerë, një sistem në të cilin forca ka gjithmonë të drejtë nuk do të ishte asgjë e re. Aktorë të tillë e njohin rendin liberal jo si zbatim të idealeve të larta, por si manifestim të fuqisë së papërpunuar amerikane – një fuqi tani në rënie relative.
Është e vërtetë se sistemi i krijuar pas Luftës së Dytë Botërore vendosi një lidhje midis parimeve internacionaliste amerikane dhe interesave të tij strategjike. Megjithatë, rendi liberal i solli përfitime të mëdha pjesës tjetër të botës, shumë nga të varfërit e botës tashmë po vuajnë nga paaftësia e FMN-së për të zgjidhur krizën e borxhit sovran që pasoi pandeminë Covid-19.
Vendet me të ardhura të mesme si India dhe Indonezia, të cilat shpresojnë të shfrytëzojnë mundësitë e krijuara nga fragmentimi i rendit të vjetër në rrugën e tyre drejt pasurisë, përfundimisht do të mbështeten tek ekonomia globale që do të mbetet e integruar dhe e parashikueshme. Dhe prosperiteti i pjesës më të madhe të botës së zhvilluar, veçanërisht të ekonomive të vogla dhe të hapura si MB dhe Koreja e Jugut, varet tërësisht nga tregtia.
E nxitur nga rritja e fortë në SHBA, disave mund t’u duket se ekonomia botërore mund të mbijetojë çdo gjë që i hidhet asaj. Economist përfundon disi errët dhe paralajmërues dhe thotë se – nuk mundet.
