Pak ditë pas sulmeve në Paris, Lapsi.al i la një vend të zgjeruar mendimeve dhe polemikave lidhur me terrorizmin dhe inspirimin e mundshëm të tij prej islamizmit. Në këtë debat spikati një shkrim i deputetit socialist dhe shkrimtarit Ben Blushi dhe më pas një replikë që zhvilloi me të publicisti dhe shkrimtari kosovar Veton Surroi. I sugjeronte si zgjidhje një zbutje të islamit madje dhe me ndihmën e botës perendimore (Lexo tek rubrika ide/Lapsi.al). Ndërsa i dyti replikonte në disa pika me Blushin. Sipas Surroit i cili i kushtoi kësaj ngjarjeje një shkrim me 5 pjesë, islami nuk pjell domomosdoshmërisht terrorrizmin. Ai nuk mund të “zbutet” se gjallon në forma të ndryshme. Ai spjegonte gjithashtu edhe rreziqet e islamit shqipëtar. Për ta vazhduar këtë debat idesh, ne iu drejtuam me pyetje edhe intelektualit Fatos Lubonja i cili ka treguar se ku është kundër dhe pro dy debatuesve. Ai i përket atyre që mendojnë se: “Aktet terroriste që shohim nuk e kanë inspirimin nga Islami, por nga problemet sociale ekonomike të injorancës, të nacionalizmave, të korrupsionit e abuzimit të elitave sunduese në vende të botës Islame apo në frustrimet social ekonomike të emigrantëve me fe islame në Evropë, që pastaj instrumentalizojnë islamin”. Por ai flet gjithashtu edhe për islamin shqiptar, për rolin e të krishterëve në masakrën e holokaustit, për bashkjetesën e muslimanëve me fetë e tjera…..
Lapsi-Ditët që pasuan sulmet terroriste në Paris, Lapsi ka botuar një polemikë mes Veton Surroit dhe Ben Blushit. Ata duket se ndahen mbi rolin e islamit qe pjell terrorizmin. Cili është qëndrimi juaj?
Lubonja-E kam ndjekur polemikën. Jam më afër argumenteve të Surroit lidhur me pyetjen nëse është Islami shkaku i terrorizmit apo po instrumentalizohet? Mendoj se për t’iu përgjigjur sa më drejt kësaj pyetjeje duhet t’i kthehemi mësueses tonë më të madhe, historisë. Ajo na flet për dy faqe të fesë. Njëra është ajo e fesë si përbashkuese e njerëzve në emër të Zotit e të shenjtorëve apo profetëve të saj që mishërojnë disa vlera e principe morale. Nëpërmjet tyre ajo i jep njeriut, si individ, ndjenjën e bashkësisë dhe jo vetëm, por nëpërmjet riteve e praktikave të veta edhe një jetë shpirtërore që do të thotë edhe një shpresë dhe një kuptim jete. Këtë do ta quaja feja si mënyrë jetese e individit dhe e grupit ku, përveç predikimeve të dashurisë, të paqes, nuk mungojnë edhe gjëra të papranueshme nga jobesimtarët në kohën e sotme, veçanërisht, si ato që ushqejnë nënshtrimin e gruas ndaj burrit, dënimin e homoseksualëve, të jobesimtarëve etj.. Më anë tjetër feja, duke ndërtuar në mendjen e besimtarëve të vërtetat e saj të cilat i shenjtëron dhe i bën të paprekshme është edhe një faktor thelbësor identiteti për individin dhe grupin, duke i dalluar ata nga të tjerët. Këtë do ta quaja principi identitar i fesë. Mendoj se shpjegimin më të thellë të instrumentalizimit të fesë edhe nga terrorizmi i sotëm islamik duhet ta kërkojmë duke u nisur nga dallimi midis fesë si mënyrë jetese dhe fesë si princip identitar.
Historia na tregon se grupime apo edhe popuj me identitete të ndryshme fetare janë ndeshur me njëri-tjetrin duke mbajtur flamurin fetar në krye të ushtrive të tyre. Për ilustrim do të sillja një nga betejat më të famshme në histori, atë të Ponte Milvios ku legjenda thotë se Kostantinit të Madh, që po luftonte për të marrë Romën, iu shfaq një kryq në qiell nën të cilin ishte shkruar “In hoc signo vinces” (Me këtë shenjë fiton). Përballë Konstandinit ishin ushtarët e Masencios që kishin në mburojat e tyre shenjën e diellit sepse Roma asokohe ishte ende me fenë pagane dhe Hyu i romakëve ishte Dielli. Por historianët modernë tregojnë se Kostandini në fakt as që ka besuar tek Krishtërimi dhe se këtë historinë e kryqit në qiell e ka thënë shumë kohë më vonë kur, për të sunduar dhe eliminuar kundërshtarët paganë i duhej mbështetja edhe e të krishterëve. Dhe në fakt në këtë periudhë historike ndodh diçka shumë paradoksale: krishterimi bëhet fe shtetërore e perandorisë dhe të krishterët, pas afro katër shekujsh të persekutuar, fillojnë e bëhen persekutorë. Si është e mundur kjo kur, po të kesh parasysh fjalët e Krishtit, që na mëson të duam edhe armikun tonë, mund fare mirë të deduktojmë se kurrsesi Krishti nuk do të kishte lejuar të bëheshin tërë këto beteja e vrasje e deri kryqëzata e persekutime në emër të tij? Si mund të nxirrte Krishti shenjën e tij në qiell për të nxitur një betejë vrastare dhe mizoritë që e pasuan atë? Shkurt dua të them se kur flasim për luftëra fetare që kanë përdor edhe zjarrin dhe hekurin për të shtypur, konvertuar apo deri shfarosur të tjerët nuk kemi të bëjmë me fenë si mënyrë jetese, por me shfrytëzimin e fesë si princip identitar dhe se motivet e vërteta të luftërave duhen kërkuar gjetkë: në qëllime pushteti, pushtimesh, në frustrime social ekonomike apo edhe, siç thotë Surroi kur flet për terrorizmin duke cituar Robert Pape, në “shporrjen e forcave okupatore nga territori që terroristët e konsiderojnë atdhe”, kurse feja si princip identitar ka shërbyer thjesht për t’i grumbulluar, motivuar dhe mbajtur bashkë luftëtarët e të njëjtit besim.
Ju kujtoj se gruaja e njërit prej terroristëve të Parisit tha se i shoqi nuk shkonte thuajse fare në xhami. Është e qartë se ai nuk e përdorte islamin si mënyrë jetese, por si princip identitar.
***
Megjithatë, po të shikojmë historinë, ajo na tregon gjithashtu se vërtet ka pasur plot luftëra fetare, por popujt me fe te ndryshme kanë mësuar edhe të bashkëjetojnë e të respektojnë besimet e njëri-tjetrit. Këtë e tregon edhe historia e Perandorisë Osmane ku kemi bërë pjesë edhe ne ku popujt me fe të ndryshme kanë bashkëjetuar me myslimanët, se po të kishte qenë ndryshe në afro 500 vjet dominim të osmanëve myslimanë në Ballkan nuk do të kishte pasur më asnjë ortodoks apo katolik dhe nuk do të kishte mbetur kishë e sinagogë më këmbë në Ballkan. Madje ka qenë një kohë kur hebrejtë vinin në Perandorinë Osmane sepse persekutoheshin nga të krishterët. E njëjta gjë ka ndodhur edhe me të krishterët që kanë jetuar në tokat arabe ku sot po u bëhet jeta gjithnjë e më e vështirë nga ekstremistët islamikë. Kjo bashkëjetesë, që s’mund të fetishizohet sigurisht, sepse ka pasur edhe diskriminime, ka ndodhur sa në sajë të ekuilibrit të forcave të ndryshme aq edhe në sajë të fesë si mënyrë jetese që u ka mësuar njerëzve se duhet të duan njeriun dhe jetën dhe jo t’i vrasin ato. Unë mendoj se kjo frymë e bashkëjetesës me tjetrin në paqe është mbizotëruese në botën Islame edhe sot, kurse aktet terroriste që shohim nuk e kanë inspirimin nga Islami, por nga problemet sociale ekonomike të injorancës, të nacionalizmave, të korrupsionit e abuzimit të elitave sunduese në vende të botës Islame apo në frustrimet social ekonomike të emigrantëve me fe islame në Evropë, që pastaj instrumentalizojnë islamin duke përdorur atë që e quajta principi i tij identitar.
Lapsi-Blushi duke nënkuptuar përgjegjësinë Islamit ngre çështjen e zbutjes së Islamit. Si mendoni, a mund të zbutet Islami dhe a mund ta ndihmojë bota perëndimore për këtë, ashtu sikurse e sheh zgjidhjen Blushi?
Lubonja-Kur flet për “zbutje” të Islamit Blushi intuitivisht ndoshta ka parasysh procesin që ka ndodhur në Evropë. Por a mund ta quajmë atë “zbutje të Krishterimit” dhe, nëse mendon se po, duhet t’i përgjigjej pyetjes se kush e ndihmoi Krishterimin të zbutet, që ta aplikojmë atë edhe tek bota Islame. Unë mendoj se ai proces që më shumë se zbutje mund të konsiderohet hapje e Krishterimit ndaj të tjerëve- ku hyn edhe ndarja e kishës nga shteti, sekularizimi, që do të thotë pakësim i mundësisë për të instrumentalizuar fenë nga pushteti tokësor – ka qenë një rrugë e gjatë me shumë kthesa e zhvillime të tilla si Rilindja Evropiane me Humanizmin, Revolucioni Francez me Iluminizmin, Revolucioni industrial që solli kapitalizmin e bashkë metë edhe liberalizmin,e që vazhduan në shekujt XIX, XX me socializmin, nihilizmin, fashizmin, nazizmin, komunizmin, demokracinë me të drejtat e njeriut. Por le të mos harrojmë se ka qenë një kohë e gjatë dy shekullore, që kur njeriu evropian filloi të heqë dorë nga Zoti dhe krijoi fe të tjera si feja e arsyes, feja e atdheut superior, feja e komunizmit, kur, përveç vazhdimit të kolonizimeve evropianët kanë bërë edhe luftëra të tmerrshme edhe me njëri tjetrin përpara të cilave këto që po shohim sot mund të quhen lodra kalamajsh.
Prandaj unë mendoj se nëse përdorim fjalën “zbutje” duhet të flasim për zbutje të njeriut nga etja për pushtet dhe dominim, nga autoritarizmi agresiviteti dhe urrejtja. Pa dyshim ka shumë vende sot në botën Islame ku autoritarizmi dhe dhuna, të lidhura dhe me korrupsionin janë një problem i madh, por të mos harrojmë se shumë nga elitat që i kanë krijuar këto probleme kanë qenë apo edhe janë ende laike në këto vende dhe feja Islame është instrumentalizuar pastaj nga kundërshtarët e tyre pikërisht si forcë përbashkuese për t’iu kundërvënë, fatkeqësisht duke përdorur dhunën edhe ata. Sot këta vende gjenden në një fazë kritike pikërisht për shkak të dështimit të këtyre elitave për të ndërtuar demokraci, shtet të së drejtës dhe për të zhdukur pabarazitë e thella. Është një proces delikat për të cilin më duket se njohja e historisë dhe përvoja evropiane mund të ndihmojnë. Por nuk mendoj se Perëndimi ka ndihmuar me mençuri që ky proces të marrë rrugën e duhur. Unë mendoj se bota perëndimore mund të ndihmojë pikë së pari duke ndihmuar edhe veten me heqjen dorë nga prirjet për të kontrolluar me dhunë zonat në fjalë. Sepse, psh. ajo që po ndodh në Irak ishte pasojë e dhunës që ushtroi Perëndimi në atë vend që u vesh me flamurin e demokracisë perëndimore, por që synimet duket se i kishte të tjera. Sot po bëhet gjithnjë e më evidente se Siria është bërë një arenë e luftës për dominim midis fuqive të mëdha si SHBA dhe Rusia që janë paradoksalisht të dyja me popullsi kryesisht të krishterë, por ku Krishtërimi si mënyrë jetese s’ka punë fare.
Lapsi- Surroi thotë se myslimanët, ndryshe nga katoliket që kanë Vatikanin apo Ortodoksët që kanë Patriarkanën e Stambollit nuk kanë një qendër nga ku mund të përfytyrohej reformimi. A ka të drejtë?
Lubonja: Ky është një mendim i përhapur, por për mua semplist dhe i gabuar. Sepse nëse themi se e keqja nuk vjen nga Islami, por se ai është vetëm pretekst, sikurse thotë edhe Surroi, atëherë edhe nëse “reformohet” Islami nëpërmjet një qendre që i urdhëron të gjithë besimtarët të sillen në të njëjtën mënyrë e keqja, frustrimi, dhuna do të gjejnë emra të tjera për t’u shprehur. Sikurse thashë duhet ta vëmë theksin tek reformimi i shoqërive nga autoritare, oligarkike, të dhunshme në demokratike. Dhe në këtë kontekst, gjithë duke iu referuar historisë, ajo tregon se vërtet është më e lehtë t’i kontrollosh njerëzit kur ke një qendër që drejton, por kjo mund të jetë edhe më problematike përsa i përket luftës kundër autoritarizmit. Fjala Reformë, me të madhe, ka hyrë pikërisht nga historia e Krishterimit kur Luteri iu kundërvu Papës dhe Vatikanit dmth. “qendrës” në emër të kthimit në parimet e Krishtit dhe kështu lindi Protestantizmi që një nga tiparet e veta themelore ka eliminimin e autoritetit të h Hierarkisë fetare, me fjalë të tjera të “qendrës” duke i mëshuar lidhjes direket të njeriut me Zotin nëpërmjet Shkrimeve të Shenjta. Edhe kjo mungesë e Qendrës ka ndikuar që në botën protestante të zhvillohet një qytetërim që në shumë aspekte sot konsiderohet më i përparuari përsa i përket çlirimit të individit nga autoritarizmi. Kështu mund të thuhet se feja Islame, duke qenë më afër Protestantizmit në aspektin se nuk e ka një qendër të vetme, potencialisht mund të ndikojë për më shumë liri. Shkaqet pse nuk ndodh kështu janë të tjera, prandaj ngulmoj se ashtu sikurse këto shkaqe duhen kërkuar kryesisht jashtë fesë edhe dalja nga rreziku i terrorizmit islamik duhet kërkuar tjetërkund. Edhe të zinjtë në SHBA ka qenë një periudhë që kanë përdorur Islamin si princip identitar për tu bashkuar e për të shkarkuar frustrimin e tyre kundër racizmit. Kapërcimi i kësaj situate erdhi nëpërmjet rritjes së integrimit, arsimimit, diskriminimit pozitiv dhe jo nëpërmjet “zbutjes” apo “reformimit” të Islamit.
Lapsi-Një nga argumentet e Surroit është se të mendosh se Islami frymëzon terrorizmin është njësoj sikur të thuash që Krishterimi frymëzoi Holokaustin. Në të dy rastet është paragjykim thotë ai….
Lubonja-E drejtë. E para gjë që mund të them lidhur me këtë argument është se Holokausti më së shumti është produkt i periudhës që pason Iluminizmin, pra, kur njeriu u shkëput nga Zoti dhe me krenari, për mirë dhe për keq, mendoi se është ai që e vendos fatin e vet mbi tokë dhe krijoi projekte ndër të cilët edhe projekte monstruoze siç ishte nazizmi i mbështetur në nacionalizmin gjerman dhe në darvinizmin social që ndërtuan fenë e racës superiore. Le të mos harrojmë se Hitleri kur shfryn urrejtjen ndaj ebrejve tek Main Kampfi nuk i akuzon ata si vrasës të Krishtit, i akuzon nga këndvështrimi i fesë së tij të nacionalizmit gjerman, si komunistë dmth. internacionalistë dhe si njerëz që ishin pasuruar e majmur në kurriz të gjermanëve të tij të pastër gjatë Luftës së Parë. Nazizmi ishte antikristian sepse një nga mësimet kryesore të Krishterimit është se jemi të gjithë të barabartë përpara Zotit kurse racizmi është e kundërta e kësaj. E megjithatë, duke qenë se në luftën e tij për pushtet nazizmi përdori edhe paragjykimet ndaj ebrejve që vinin pikërisht nga historia e Krishterimit që i kishte damkosur këta si vrasës të Krishtit, ka nga ata që e ngrenë tezën e fajësisë së Kishës.
Por, ndërkaq, ata që e kanë studiuar nga pikëpamja psikologjike persekutimin dhe dhunën ndaj ebrejve e kanë parë këtë si manifestim të një pushteti autoritar që, duke ushtruar dhunë dhe shtypje nga lart, bënte që kjo, shkallë shkallë, të shkarkohej tek më të dobëtit poshtë. Prandaj unë ngulmoj se dhuna dhe shkaqet e saj duhen zbuluar deri në rrënjë më të thella që kanë të bëjnë tek e fundit me atë që Foucault e quan “fashizmi brenda nesh” dhe jo tek ideologjia apo feja që ne përdorim për të justifikuar dhunën. Siç e thashë njeriu edhe kur ka hequr fetë tradicionale ka krijuar fe të tjera, gjithmonë në emër të së mirës, por të cilat shpesh i ka përdorur për të justifikuar dhunën e tij ndaj të tjerëve. Sipas meje edhe vetë Perëndimi sot është përballë rrezikut të instrumentalizimit si fe të disa vlerave të tij themelore, të mënyrës së tij të jetesës, me të cilën identifikohet për të justifikuar një luftë që e ka armiqësuar me botën Islame. Kjo është shumë e gabuar po të ndodhë. “Errësira nuk hiqet me errësirë, por me dritë, urrejtja nuk hiqet me urrejtje, vetëm dashuria mund ta bëjë këtë” thotë Martin Luter Kingu.
Lapsi-Kur vjen puna për Islamin shqiptar Surroi e quan atë si të vetmin Islam me të vërtetë evropian se ai i është nënshtruar sekularizmit dhe nuk i mbivendoset identitetit kombëtar. Çfarë mendoni për këtë?
Lubonja-Nga kjo që thotë Surroi duket se ne jemi më të garantuar se të tjerët nga rreziqet e fundamentalizmave islamike apo terrorizmit. Por Surroi thotë edhe të kundërtën: se ne shqiptarët jemi ndër më të rrezikuarit nga fryma e ISIS-it (salafisto – ëahabiste) me argumentin se, meqë kombi ynë nuk është i ndërtuar nën ombrellën e një besimi të vetëm, por mbi principin e bashkëjetesës së besimeve që i nënshtrohen kombit, ai rrezikohet nga shqiptarët ëahabi dhe salafi, sepse ata kanë prirjen të venë identitetin fetar të myslimanit mbi identitetin kombëtar.
Në këto dy konkluzione të Surroit ka një kontradiktë që duhet shpjeguar dhe sipas meje kyçi i shpjegimit gjendet tek fjala nënshtrim apo vendosje e identiteteve sipër – poshtë.
Është e vërtetë: tek ne besimtari urdhërohet apo mësohet t’i nënshtrohet sekularizmit dhe nacionalizmit që ne, në shqip, për ta zbutur nga konotacioni që ka marrë, e quajmë shpesh “kombëtarizëm”. Mirëpo “nënshtrimi” qoftë ndaj sekularizmit qoftë ndaj kombëtarizmit është problem sepse koha që jetojmë është kohë e të drejtave të njeriut dhe jo e nënshtrimit të njeriut. Do të ishte e drejtë të përdorej fjala respekt, por ne nuk duam respektin, por nënshtrimin ndaj sekularizmit, që shpesh e identfikojmë me kombëtarizmin si fe e shqiptarit duke aplikuar thënien e Vaso Pashës “Feja e shqiptarit është shqiptaria”.
Pikërisht kjo kërkesë e nënshtrimit që e kërkojmë si garanci krijon rrezikun. Sepse nëse e shtrojmë çështjen ashtu siç e shtron Surroi duke folur për shqiptarët e Shqipërisë, Maqedonisë dhe Kosovës si një komb shqiptar që rrezikohet nga myslimanët që venë Zotin mbi kombin atëherë, për simetri myslimanët që venë Zotin mbi Kombin mund të thonë se kërcënohen nga nacionalistët që venë kombin mbi Zotin, kurse maqedonasit etnikë në Maqedoni në këtë rast mund thonë se kërcënohen edhe nga shqiptarët nacionalistë edhe nga shqiptarët ëahabistë. Sipas meje identiteti fetar dhe identiteti etnik (që ne e quajmë identitet kombëtar duke e identifikuar kombin me etninë shqiptare) nuk duhet të kenë pozicione vertikale sipër – poshtë në ndërgjegjen e njerëzve, por pozicione horizontale. Unë gjykoj se përpjekja duhet bërë që të gjithë të jetojnë duke u ndjerë të barabartë me njëri tjetrin në të drejta dhe detyra brenda shtetin komb të cilit i përkasin, pa harruar gjithashtu se jemi edhe qytetarë të botës. Në këtë kontekst është më e saktë që me identitet kombëtar të mos kuptojmë atë etnik as atë fetar, por përkatësinë në shtetin komb ku individë me shumë idenitetet të ndryshme fetare, etnike, profesionale, krahinore etj., etj. jetojnë me të drejta e detyra të barabarta. Përndryshe rrezikojmë të biem tek luftërat identitare, tek instrumentalizimi qoftë i fesë së atdheut qoftë i fesë së Zotit që çon në konflikt. Kujtoj se feja katolike është një fe që i ka besimtarët e saj në shtetet e të gjithë kontinenteve të botës dhe se në vendet demokratike besimtarët e saj nuk udhëzohen t’ia nënshtrojnë Zotin e tyre atdheut të tyre dhe as atdheun Zotit të tyre. Sigurisht qenia së bashku në një shtet komb të caktuar, pasja e një historie të përbashkët, përdorimi i një gjuhe të përbashkët, i ligjeve të përbashkëta i bën të ndjehen më afër me bashkëkombësit e tyre sesa me katolikë të shteteve të tjera, por jo gjithmonë dhe jo domosdoshmërish. Sepse, sikurse thotë edhe Lordi Action: “Njeriu që zgjedh të verë vendin e tij mbi çdo detyrë tjetër tregon të njëjtën frymë me atë të njeriut që ia jep të gjitha të drejtat shtetit të tij. Që të dy këta mohojnë një gjë shumë të rëndësishme: se e drejta qëndron përmbi autoritetin.”
Edhe diçka tjetër duhet thënë për kërkesën që fetë tona t’i nënshtrohen sekularizmit. Ai që quhet sekularizim ka qenë një lëvizje që ka filluar prej shekujsh në Evropë me synim pakësimin e ndikimit të kishës dhe fesë në punët e shtetit; pra është një proces që ka nisur për shkak se feja ka qenë shumë ndërhyrëse në punët e shtetit dhe prandaj ka pasur aq rëndësi në luftërat fetare psh. Madje si term juridik sekularizimi ka hyrë pikërisht me traktatit e Vestfalisë që shënon mbarimin e luftërave fetare në Evropë. Mirëpo, siç e thashë, historia na tregon se, megjithë mbarimin e luftërave fetare, Evropa ka bërë lufta shumë më të egra dhe persekutime në emër të nacionalizmave. Historia jonë përkon me këtë periudhë. Që me fillimin e shteti shqiptar nacionalizmi dhe pastaj nacional komunizmi e kanë shtypur fenë dhe kanë ushtruar persekutim mbi klerin dhe besimtarët. Edhe me rilindjen e feve pas viteve ’90 roli i tyre në jetën politiko social kulturore të vendit ka mbetur ende shumë i dobët për të folur për rreziqe të ndërhyrjes së feve në punët e shtetit. Sot për sot rreziqet na vijnë nga ky shtet sekular dhe jo nga ndërhyrjet e fesë dhe klerikëve në punët e shtetit. Përkundrazi ne kemi nevojë që fetë si mënyrë jetese të kenë më shumë ndikim në edukimin e qytetarëve për të përhapur ato mësime themelore morale të dashurisë, të faljes e paqes, parime morale të tilla si “mos vidh”,“mos vrit” që janë krimet më të rëndomta në shoqërinë tonë të sotme. Mirëpo shumë nga kombëtaristët tanë, duke e parë edhe ata fenë si princip identitar dhe jo si mënyrë jetese, sikur e harrojnë qoftë historinë tonë qoftë realitetin që po jetojmë dhe kërkojnë ushtrimin e pushtetit superior të kombëtarizmit mbi fetë nga frika e instrumentalizimit të tyre. Unë, përkundrazi, gjykoj se instrumentalizimi i tyre mund të vijë nëse vazhdojmë të neglizhojmë luftën për njeriun e lirë nga varfëria, injoranca, dhuna dhe padrejtësia.
